COVID-19 Fas'ta önemli bir siyasi değişime yol açar mı?
Yazar: Lalla Amina Drhimeur, ERC PRIME Youth Proje Araştırmacısı, Avrupa Birliği Enstitüsü, İstanbul Bilgi Üniversitesi; Siyaset Bilimi Doktor Adayı , Hassan II School of Law, Mohammedia, Kazablanka, Fas
İngilizce orijinalinden tercüme eden: Didem Balatlıoğulları, Avrupa Birliği Enstitüsü, İstanbul Bilgi Üniversitesi. Metnin orijinali için bkz., "Would COVID-19 bring any significant political change in Morocco" https://bpy.bilgi.edu.tr/en/blog/would-covid-19-bring-any-significant-political-cha/
Dürüst olmak gerekirse şüphe ediyorum. Size nedenini söyleyeyim.
2 Mart’ta, Fas Başbaşkanı El Othmani COVID-19'un yayılmasını konu alan bir basın toplantısında konuştu. Sık sık olmaya çalıştığı gibi iyimser ve güven vericiydi. Bakan, Fas’ın COVID-19’un yayılma riskini azaltmak için gösterdiği büyük gayretten ve sınır kontrol tedbirlerinden bahsetti. Ülkede tek bir vaka bildirilmediğinin üzerinde durdu[i]. İki saat sonra Sağlık Bakanlığı ilk Koronavirüs vakasını doğruladı. Hemen sonrasında geniş katılımlı toplantıların yapılmaması önerisi çerçevesinde SIAM'ın (Uluslararası Tarım Fuarı) iptal edildiği açıklandı[ii]. Herkesin aklında olan soru şuydu: Başbakan gelişmeleri takip etmiyor muydu? Bu durumda, mevcut hükümete ne kadar güvenebiliriz?
Birkaç gün sonra, bir dizi katı önlemler alındı. Okullar, kafeler, restoranlar ve camiler kapatıldı. Kültürel ve dini faaliyetler yasaklandı. Uluslararası uçuşlar askıya alındı ve tüm sınırlar kapatıldı. Fas'ın salgına etkili bir tepki vermesini sağlayacak kaynak ve altyapıdan yoksun olması nedeniyle bu önlemler anlaşılabilirdi. Salgının ülkeye yayılmasını önlemek için bunlar gerekliydi. Hemen başlangıçta, VI. Kral Muhammed, COVID-19’un yayılmasına karşı koruyucu kararlar alma ve bunların izlenmesi için bir komite görevlendirdi ve Başbakan, güvenlik görevlileri ve Sağlık Bakanı ile sık sık toplantılar düzenledi. Kral daha önce bir acil durum fonu oluşturulmasını emretmiş ve kendisi 2 milyar dirhem bağışlamıştı[iii]. Büyük işletmeler, kamu kurumları ve aralarındaki diğer bireyler bağış yapmaya teşvik edildi[iv]. Fon, salgının ekonomik ve sosyal sonuçlarını hafifletmeye ve sağlık sektörünün ihtiyaçlarını gidermek için tahsis edilmiştir. Hem işini kaybedenlere hem de kayıtlı ve kayıt dışı sektörlerde en çok etkilenen ve en savunmasız vatandaşlara mali yardım ve nakit transferi sağlayacak mekanizmalar oluşturulmuştur[v].
Kamu otoritelerinin şehirler ve ilçelerdeki insanların sokağa çıkmalarını sınırlamaya, ellerini yıkamaya ve virüsün yayılmasını engellemeye yönelik önleyici tedbirlere uymaya davet ettiklerini gördük[vi]. Kamu otoritelerinin videoları sosyal medyada oldukça popüler hale geldi ve Trump gibi bir liderin virüsü bir aldatmaca olarak tanımladığı bir zamanda bizler vatandaşlarının güvenliği ile gerçekten ilgilenen Fas’ın değişimine tanık olup olmayacağımızı merak etmeye başladık.
20 Mart’ta acil sağlık durumu ilan edildi ve daha sert önlemler uygulanmaya başlandı[vii]. İçişleri Bakanlığı bu önlemleri açıklarken, Sağlık Bakanlığı güncellemeleri paylaşmak ve virüs hakkında açıklama yapmak için günlük basın toplantıları düzenledi. Hem kamu hem de özel medya kuruluşları özel programlar düzenledi. Amaçları, insanları virüsün tehlikesi konusunda duyarlı hale getirmek ve onlara finansal yardımdan nasıl faydalanacaklarını açıklamaktı.
Bu tedbirler Faslıların hükümete, siyasi partilere ve kamu kurumlarına yeniden güvenmelerine yardımcı olacak mıydı? Bu güveni daha önce reformların yavaş ilerlemesi ve ülkenin ekonomik ve sosyal sorunlarına yönelik farklı kamu politikalarının başarısızlığı gibi nedenlerden ötürü kaybetmişlerdi.[viii] Açıkçası, bir değişimin olma ihtimalinden şüphe ediyorum.
İlk olarak, tedbirler saray tarafından yönetildi ve Kralın doğrudan gözetimi altındaki Bakanlıklardan biri olan İçişleri Bakanlığı tarafından ilan edildi[ix]. Mevcut hükümeti yöneten Adalet ve Kalkınma Partisi (PJD) de dahil olmak üzere siyasi aktörler, tedbirleri sessiz ve itaatkar bir şekilde uygulamakla meşguldü. Böylece monarşi, kendisini bir kez daha vatandaşlarının refahı ile ilgilenen ana siyasi aktör olarak konumlandırdı. Kral, yine önemli kararlar alan en yetkili kişi ve hükümet ise kendisinin verdiği direktifleri yerine getirmekle görevli bir memur gibi varlığını sürdürdü. Bu tedbirler sarayla ilişkilendirildiğinden sadece sarayın popülaritesini güçlendirmeye ve pekiştirmeye hizmet edecektir. Adl wal İhssan[x] ve Rif[xi] protestocuları gibi muhalif gruplar bile alınan önlemlere olan desteklerini açıkça ifade ettiler ve hatta kendi destekçilerinden alınan bu tedbirlere uymalarını istediler[xii].
İkincisi, kurumlara olan bu ani güven patlaması büyük olasılıkla kısa ve kırılgan niteliktedir. Faslılar virüse yönelik önlemleri tatmin edici buluyor[xiii], ancak bu güven onları COVID-19’un nede olduğu sosyal ve ekonomik sarsıntılardan koruyamayacak gibi görünüyor. 2016 yılında yapılan parlamento seçimlerindeki düşük seçmen katılımı, temel olarak hükümetin icraatlarına ilişkin memnuniyetsizlik ve devlete olan güven eksikliğiyle açıklandı. Hükümetteki zayıflıklar, yolsuzluk ve başarısız kamu politikaları insanları protestolara itti, taleplerini ifade etmek için alternatif gayri resmi mekanizmalara yöneltti[xiv]. COVID-19 pandemisi sağlık sistemi içerisindeki yapısal problemlerin varlığını iyice açığa çıkarmanın yanı sıra tarım ve turizm gibi bazı ekonomik sektörlere de büyük zarar verdi. Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP), Birleşmiş Milletler Afrika Ekonomik Komisyonu (UNECA) ve Dünya Bankası tarafından yapılan bir analiz, Fas'taki GSYİH'nın 2020 yılında yüzde 1,5 oranında azalacağını öngörüyor[xv]. Aynı analiz "yaklaşık 10 milyon Faslı'nın fakirleşebileceğini ya da yoksullaşma riski taşıyabileceğini" göstermektedir[xvi]. COVID-19 önlemleri, hükümetin kendisine çeki düzen vermesini, protestoların belli ölçüde önünü almasını ve siyasi muhalefetten bir süre uzak kalmasını sağlayacak imkânları yaratabilir. Zira pandemiler genellikle insanları mevcut siyasi yapıları sorgulamamaya iten bir dayanışma duygusu da yaratır[xvii]. Ancak pandemi, ekonomik kaynakların yanlış yönetilmesinin ve kamu altyapı yatırım eksikliğinin toplumda nasıl eşitsizlik ve güvensizliğe neden olduğunu gösterecektir. Kamu ve ekonomi politikalarının başarısızlığı, hükümete olan inancı ve güveni zedeleyecektir.
Bu salgın Fas'ta bir değişiklik yaratacak mı? Öyle görünüyor ki, muhalefeti zayıflatması ve vatandaşların değişim arzusunu ertelemesi nedeniyle hükümet halkın tepkisini bir süre almayacaktır, ancak bu siyasetin algılanma veya yapılma şeklini kesinlikle değiştirmeyecektir. Güvenilirlik ve liyakat konusundaki eleştiriler hükümetin peşini bırakmayacaktır. Bu tür eleştiriler muhtemelen gelecek parlamento seçimlerinde düşük seçmen katılımına yol açacaktır. Öte yandan, kralın popülerliği ve tek adam imajı öncekinden daha güçlü hale gelecektir.
Kaynakça:
[i] "El Othmani appelle les Marocains à “garder le calme" (El Othmani calls on Moroccans to “keep calm), TelQuel, March 2, 2020, https://telquel.ma/2020/03/02/el-othmani-appelle-les-marocains-a-garder-le-calme_1671251
[ii] "La 15e édition du SIAM sera annulée" The 15th edition of SIAM will be canceled’, TelQuel, March 2, 2020, https://telquel.ma/2020/03/02/la-15eme-edition-du-siam-sera-annulee_1671259
[iii] "Anti-coronavirus fund, a showcase of Moroccan solidarity", The North Africa Post, April 17, 2020, http://northafricapost.com/39180-anti-coronavirus-fund-a-showcase-of-moroccan-solidarity.html
[iv] Ibid.
[v] Fakir Intissar, "Covid-19 may have given North African governments a respite from protests, but this is unlikely to last long." Carnegie Middle East Center, march 23, 2020, https://carnegie-mec.org/diwan/81343
[vi] "Maroc/Covid-19: Le crieur public renaît de ses cendres", (Morocco/Covid-19 : The town crier rises from the ashes », APA News, March 19, 2020, https://apanews.net/news/maroccovid-19-le-crieur-public-renait-de-ses-centres
[vii] Mohammed Masbah, "Can Morocco Effectively Handle the COVID-19 Crisis?", Chatham House, April 6, 2020, https://www.chathamhouse.org/expert/comment/can-morocco-effectively-handle-covid-19-crisis-1
[viii] Mohammed Masbah, "What Protest in Morocco Reveals about Public Trust in Political Partie", Moroccan Institute of Public Policy, July 30, 2018
[ix] Driss Maghraoui, 2018. Working Under Constraints: The PJD in the Aftermath of the 2016 Elections.
[x] Faslı otoriteler tarafından yasal bir statü verilmeyen fakat hoşgörülen Faslı bir İslamcı dernek.
[xi] Halk, bir balıkçının Rif’in Al-Hoceima bölgesinde ölmesinin ardından 2016 ve 2017’de Rif bölgesinde protesto organize etti. Yolsuzluk ve gücün kötüye kullanımını kınadılar.
[xii] F. Wehrey, M. Shuja al-Deen, N. Brown, B. Al-Saif, I. Fakir and A. Boukhars, 2020. "Islamic Authority And Arab States In A Time Of Pandemic", Carnegie Endowment for International Peace. https://carnegieendowment.org/2020/04/16/islamic-authority-and-arab-states-in-time-of-pandemic-pub-81563#comments[Accessed 16 April 2020].
[xiii] Mohamed Masbah, Rachid AOURRAZ, "COVID-19: How Moroccans view the Government’s Measures?’" , Moroccan Institute for Policy Analysis, March 25, 2020, https://mipa.institute/7486
[xiv] Fakir Intissar and Sarah Yerkes, "Governance and the Future of the Arab World", Carnegie Endowment for International Peace, October 16, 2018
[xv] "Morocco’s most vulnerable economic sectors hit hard by the Covid-19 crisis", Yabiladi, April 3, 2020, https://en.yabiladi.com/articles/details/91679/morocco-s-most-vulnerable-economic-sectors.html
[xvi] Ibid.
[xvii] Fakir Intissar and Sarah Yerkes, "Governance and the Future of the Arab World"