Pandemi zamanlarında Milliyetçilik: Fransa'da Radikal ve aşırı sağ COVID-19 krizini nasıl kullandı?
Yazar: Max-Valentin Robert, ERC PRIME Youth Proje Araştırmacısı, Avrupa Birliği Enstitüsü, İstanbul Bilgi Üniversitesi; Doktora Siyaset Bilimi Adayı Grenoble Siyasi Araştırmalar Enstitüsü, UMR Pacte, Fransa.
İngilizce orijinalinden tercüme eden: Didem Balatlıoğulları, Avrupa Birliği Enstitüsü, İstanbul Bilgi Üniversitesi. Metnin orijinali için bkz., "Nationalism in times of pandemic: How the radical and extreme-right framed the COVID-19 crisis in France" https://bpy.bilgi.edu.tr/en/blog/nationalism-times-pandemic-how-radical-and-extreme/
17 Mart 2020'de Fransız yetkili makamları, Koronavirüsün yayılımını kontrol altına almak için geniş kapsamlı bir karantina uygulaması başlattılar. 16 Mart günü, Emmanuel Macron televizyonda yaptığı bir konuşmada Fransa'nın “savaşta” olduğunu ve “doğru bilinen birçok inancın değişeceği ve sorgulanacağını” ifade etti. “İmkânsız olduğunu düşündüğümüz birçok şey gerçekleşiyor”.[1] Fransız medyası zaman zaman bu küresel pandemiyi bir “küreselleşme hastalığı” olarak ve neoliberal düzene meydan okuma olarak tasvir etti. Avrupa çapındaki radikal sağ partiler ve aşırı sağ örgütler bu meydan okumayı kendi ideolojik eğilimlerinin onaylanması olarak gördüler. Peki, bu eğilim Fransa’nın tamamı için geçerli mi?
Ele alacağım hareketler hem derin ideolojik farklılıklarla karakterize edilmektedir hem de kurumsallaşma dereceleri itibarıyla farklıdırlar. Bazıları seçim sandıklarında güç kazanmaya çalışan siyasi partilerdir, diğerleri ise seçim zamanında önemsenmeyen ancak medyatik olan küçük gruplardır. Cas Mudde'ye göre,[2] aşırı sağ ideolojiler “insanlar arasındaki eşitsizliklerin doğal ve olumlu olduğuna inanırlar ve […] demokrasinin özünü reddederler”. Radikal sağ ise “demokrasinin özünü kabul eder, ancak liberal demokrasinin temel unsurlarına, özellikle azınlık hakları ve hukukun üstünlüğüne karşı çıkar”. Son olarak, aşırı sağ “aşırı ve radikal sağın bir birleşimi" olacaktır. Böylece, bu yazı boyunca, ele alınacak üç siyasi parti olan Ulusal Cephe (National Rally), Ayağa Kalk Fransa (France Arise) ve Vatanseverler (The Patriots) Partilerini[3] tanımlamak için “radikal” terimini kullanacağım. Bununla beraber, son bölümde analiz edilecek olan çeşitli küçük gruplar ve basın için atıfta bulunmak için “aşırı” kavramını kullanacağım.
Devletçilik, Korumacılık ve Kolbertizm: sağcı Avrupa Karşıtı (Euroskeptik) partiler ve COVID-19 krizi
Şaşırtıcı olmayan bir şekilde, sağ hareketler[4] COVID-19 krizini temelde Avrupa Birliği'nin başarısızlığının bir göstergesi olarak ifade ettiler. “Hiçbir şeyin eskisi gibi olmayacağını ve Z kuşağının Koronavirüs olayının üstünde olacağını”[5] ifade eden Frexit yanlısı Vatanseverler Partisi (The Patriots) lideri Florian Philippot[6] ayrıca, Avrupa devletlerinin bu sağlık krizine tepkisini aşağıdaki şekilde tanımladı:
Kriz zamanlarında dayanışma ve birliğin doğal alanının yine ulus olarak kalmak olduğunu gösteren uluslar vardır […] Bu nedenle Avrupa Birliği iyi zamanlarda zararlı ve kriz zamanlarında da tamamen işe yaramazdır. O halde Birlikte kalmanın gerekçesi nedir?[7]
Philippot'un pandemi hakkındaki bu söylemi, ulusun temel bir dayanışma alanı olarak tanımlanmasını ve sınırların kapatılmasını savunurken, aynı zamanda korumacı ve ekonomi politikaları açısından Kolbertist görüşlerle de bağdaşmaktadır. Vatanseverlerin (The Patriots) kurucusu, Brittany'deki bir maske fabrikasının yeniden açılmasıyla ilgili Twitter'da bir gazete makalesine yorum yaparak hükümetin bu projenin önemi hakkındaki görüşlerini "modası geçmiş neoliberalizm" olarak ifade ediyordu.[8] Avrupa Komisyonu'nun ulusallaştırmaya karşı tavrına yönelik verdiği tepki de oldukça serttir: "Geçmiş dünyadan gelen bu çılgın insanların kalıcı ve zalim müdahalesini kabul etmemeliyiz! Ulusallaşmak istiyorsak, ulusallaşmalıyız."[9] Philippot’un neoliberalizme karşı direncini, "borç köleliği" olarak adlandırdığı ve gelecekte yaklaşmakta olan kriz sonrası şartları çizmeye çalıştığı şeklinde yorumlayabiliriz.[10]
Benzer bir korumacı tutum ise Koronavirus krizinin ideolojik çerçevesini “Fransa'nın sanayileşmemesinin ülkeyi sıkıntılı bir duruma getirdiğini” ifade eden[12] Ayağa Kalk Fransa (France Arise) partisi lideri Nicolas Dupont-Aignan[11] tarafından sergilenmiştir. Dupont-Aignan, ayrıca, Facebook sayfasında partisinin pandemi ile ilgili önerileri hakkında bir de video yayınladı: bu video temel olarak maske ve virüs testlerinin üretiminde kendi kendine yeterlilik sağlama ihtiyacı ve iki ilaç şirketin (Luxfer ve Famar)[13] kamulaştırılması gibi ekonomik konuları içeriyordu. Ayağa Kalk Fransa’nın (Fransa Arise) lideri Nicolas Dupont-Aignan, devletin tekstil fabrikalarını devralmasını savunmuştur.[14] Dupont-Aignan’ın söyleminin bir diğer yanı ise, “başkanlık” mizacını eksiklik olarak algılaması ve Emmanuel Macron'un ideolojisine vurgu yapmasıdır: “Emmanuel Macron bir kumandan değildir. […] O sadece “bırakınız yapsınlar” anlayışını savunan piyasacı anlayışın azimli bir savunucusudur.[15] Nicolas Dupont-Aignan radikal sağ haber dergisi Valeurs Actuelles'e verdiği bir röportajda Macron’u "küreselci[17] sisteminin tutsağı" olarak nitelendirdi ve hükümetin Yüksek Adalet Divanı'nda yargılanacağını söyledi.[18]
Bu nedenle, bu pandeminin sağ görüşlü Avrupa Karşıtı partiler tarafından tanımlanması daha çok ulusal egemenlik ve korumacı ekonomi anlayışı etrafında odaklanmıştır. Bu partiler, söz konusu olan sağlık krizini AB'nin dokunaklı çöküşü ve kendi devlet merkezli siyasi yaklaşımlarının onaylanması olarak görmektedir. Bu partiler, ekonomik alanda millileşme ve korumacılık çağrısı yaparak, devletçi tepkiler vermeye önem vermektedirler. Florian Philippot ve Nicolas Dupont-Aignan, COVID pandemisi bağlamında dile getirdikleri göç ve çokkültürlülük konularıyla ilgili duruşlarının birbirinden farklı olduğunu iddia etseler de, bu düşünceleri korumacı ekonomi yanlısı ve AB karşıtı tutumlarına kıyasla daha az öne çıkmaktadır. Buna karşılık, AB'ye karşı düşmanlığı ve çok kültürlülüğe karşı güçlü bir nefreti dile getiren Ulusal Cephe’nin (The National Rally) söyleminde Avrupa’da giderek yaygınlaşan Identitarian retorik, daha merkezi bir role sahiptir.
Ulusal Cephe (The National Rally) tarafından çerçevelenen Koronavirüs krizi: Avrupa Karşıtı ve Identitarian Yorum
Ulusal Cephe (Rassemblement National - RN) COVID-19 ile ilgili olaylar hakkında değişken bir tanımlama sunuyor gibi görünüyor. Nitekim daha önce de değinilen sağ görüşlü Avrupa Karşıtı partilere benzer şekilde, Marine Le Pen'in alttaki açıklamalarının da gösterdiği gibi, RN bu olayı korumacı tutumlarının bir "tasdiği" olarak yorumluyor:
Bugün, bu krizle birlikte hükümet, şimdiye kadar talep ettiğimiz, iddia ettiğimiz, önerdiğimiz her şeyin tam da ihtiyacımız olan şey olduğunun farkına vardı. Stratejik varlıklarımızı yurtdışına açmayı durdurmaktan, şirketlerimizi sorun yaşadıklarında devletleştirmeye varıncaya kadar pek çok şeyin farkına vardılar. Tabii Maastricht Antlaşması denilen çılgınlığı durdurmak gerektiğini de unutmayalım. Rakiplerinizin sizinle aynı şeyi savunmaya başlamaları, yaptıklarınızın doğru olduğuna dair bir işarettir.[19]... Eğer Emmanuel Macron ekonomik olarak yurtsever, bağımsız ve egemen olmak isterse mutlu olurum.[20]
RN lideri, bu sağlık krizinde Avrupa Birliği'nin “varlık gösteremediğini ve hatta zararlı” bir rol oynadığını belirtirken[21] “stratejik bir değişim gerektiğinin” altını çizmiştir.[22] Ulusal Cephe'den (The National Rally) Avrupa Parlamentosu Üyesi Jordan Bardella, Avrupa kurumlarını “tehlikede olan insanlara yardım etmemekle” suçladı.[23] Aynı şekilde, Marine Le Pen de AB'yi "serbest ticaret ideolojisine saplanmış olmakla" ve Emmanuel Macron'u da "endüstriyel zenginliklerin çoğunu yabancılara satmakla"[24] suçlamıştır. Le Pen, söz konusu bu devletçi ekonomiyi, özellikle pandeminin Güney Kore tarafından idare edilme şekline atıfta bulunarak, sınırların kapatılmasını savunmak şeklinde ifade etmiştir[25]: “Sınırlar ten gibidir: iyi olanı içeri alır ve kötü olanı durdururlar.”[26]
Bununla birlikte, Ulusal Cephe sadece COVID-19 krizini ekonomik programının “meşrulaştırılmasını” sağlayan bir gelişme olarak yorumlamakla yetinmedi. Le Pen’nin partisi, 17 Mart 2020'de karantina ilan edilmesinin ardından, devlet yetkililerini ülke çapında eşit derecede karantina önlemleri uygulamadığı için eleştirdi ve bazı siyasi figürler, hükümeti işçi sınıfının yaşadığı yoksul mahalleleri istisna göstermekle suçladı. Bu nedenle, RN sözcüleri, “iyi” ve “kötü” vatandaşlar ve disiplinli yerli Fransızlar ile asi göçmenleri ayırabilmek için, bu zorlu uygulamayı kültürelist bir yaklaşımla yorumlamaya çalıştılar. Örneğin Avrupa Parlamentosu Üyesi Nicolas Bay, "Fransa'nın iki kademeli bir karantina deneyimlediğini" ifade etti. Tedbirlere Fransızlar tarafından sıkı bir şekilde uyulduğu yerler var ve genel olarak konuşursak, yasaların gevşek bir şekilde uygulandığı bazı yerler de vardır ve bu karantina döneminde de geçerlidir”.[27] Benzer şekilde, RN Ulusal Ofisi üyesi Jean Messiha da Twitter'da “Fransa’da bazı bölgelerde karantinaya saygı gösterilmediğini” ima etti. [28] Ayrıca, Marine Le Pen, bazı camileri, karantinanın başlangıcından itibaren dua çağrısı yapmakla suçladı: "Bir süredir, bir takım camiler, karantina uygulamalarından yararlanarak İslami ibadet çağrısını kamusal alanda hoparlörler aracılığıyla yankılandırıyorlar". [29] Bu İslam karşıtı tutum ve daha genel olarak, bu çokkültürlülüğün eleştirisi, RN'nin ideolojik çerçevesindeki Avrupa karşıtlığı ile paralel gitme eğilimindedir ve istikrarsızlaşan bir olgu olarak algılanan küreselleşmeye karşı yalnızca siyasal-ekonomik ve kimlik alanlarında değil, aynı zamanda sağlık konularında da genel bir isteksizliğin olduğunu ima etmektedir.
COVID-19 ve aşırı sağcıların gözüyle karantina politikası: komploculuk ve mağduriyet arasında
İslam karşıtı aşırı sağ, Koronavirüs krizini genel bir göç ve çokkültürlülük karşıtlığı şeklinde tanımlamaya çalıştı. Örneğin, Riposte laïque web sitesi, İslam'ı COVID benzeri bir hastalık ile ilişkilendirerek Villeneuve-la-Garenne[30] isyanlarını anımsattı: “Fetihci islam (pleonasm) koronavirüsü corano-virüse karşı biraz daha kutuplaştırmak için Cuntovirüsün sağlık(sız) cömert taşımacılığından yararlandı”.[31] Göçmen karşıtı aktivist ve Fransız radikal çevrelerinde “büyük yer değiştirme” kavramını popülerleştiren yazar olarak bilinen Renaud Camus, karantina uygulanmayan işçi sınıfının yaşadığı yoksul mahalleleri hatırlatarak bu alanları “İşgalcilerin Kışlası” olarak nitelendirdi.[32] Bu tür aşırı sağ hareketlerin bugünün sağlık krizindeki söylemlerinin bir başka çarpıcı özelliği, karantina tedbirlerinin açıklaması olarak komplo teorilerine sürekli olarak başvurmalarıdır. Örneğin, Müslüman karşıtı Résistance républicaine örgütü, 22 Nisan'da web sitesinde yayınlanan bir yazıda, “kurumsal bir darbe”den bahsetmektedir.[33] Benzer bir bakış açısıyla, Cumhuriyet karşıtı ve gelenekçi Katolik hareketi Civitas[34] “gözetim kameralı insansız hava araçlarını, termal ekipmanlı helikopterleri kullanan bir polis devletinin kurulduğunu” öne sürmektedir.[35] Bu örgüt COVID ile ilgili araştırmaları Bill Gates tarafından yönetilen bir komplo olarak da yorumlamaktadır:
Bu aşının en büyük destekçisi Microsoft'un kurucusu olan Bill Gates, bir hayırsever olarak sunuldu. Ancak Bill Gates, Koronavirüs aşı projesi üzerinde çalışan büyük ilaç şirketlerinde hisselere sahiptir. Bill Gates aynı zamanda evrensel bir dijital izlenebilirlik projesi olan ID2020'yi de finanse ediyor. […] “Büyük Kardeş (Big Brother)” in tüm eylemlerimizi ve davranışlarımızı gözetlemesine izin veren bir Yeni Dünya Düzeni'ne köle olacaksam, Koronavirüs'ten korunmanın benim için ne önemi var?[36]
Anti-Semitik, Pétainist ve aşırı sağcı gazete Rivarol'de benzer bir söylem görülüyor:[37] baş editör Jérôme Bourbon, karantina politikasını kolektif bir “ev hapsine” benzetiyor,[38]ve Rivarol’un köşe yazarı "Hannibal" şunları iddia ediyor: COVID-19, sınırlama yoluyla, bir dünya hükümeti kurmayı amaçlayan kararlı bir müdehaledir. Bill Gates'in 'simülasyonları' ya da Rockefeller Vakfı'nın 'beklentileri' aslında uluslararası kurumlara ve Devletlere yönelik gereksinimlerdir. Koronavirüs, Koronavirüs sonrası döneme yol göstermek için var olmuştur.[39] Benzer şekilde, YouTube'da yayınlanan bir videoda[40] siyasal eylemci ve kuramcı Alain Soral[41], karantina politikasını “özgürlükçü“ liberalizmden "otoriter" liberalizme geçiş ve "Satanist Yeni Dünya Düzeni"ne giden yol olarak yorumlamıştır.
Son olarak, bahsi geçen kuruluşlardan bazıları, mağdur edici söylemlerle hükümetin pandemi yönetimini Katoliklere karşı yönlendirilmiş bir politika olarak sunmuşlardır. Civitas yaptığı online açıklamada Katoliklerin "Kutsal Paskalya Haftası ve İsa Mesih'in Dirilişi ayin törenlerinden mahrum bırakıldığını" ifade etti. Din adamlarının kamu otoritelerine karşı "itaatkâr" tavrını eleştiren bu hareket, kamusal alanın yeniden Hıristiyanlaştırılması gerektiğini savunuyor:
Eğer ayinlerden mahrum ve Tanrı'dan uzak kalırsam Koronavirüs'ten korunmanın benim için ne önemi var? Kutsal Ayin’e geri dönmeliyiz. […] Şehrimizin sokaklarında Kutsanmış Ayin törenlerine ihtiyacımız var. Halkımızın dönekliği ve günahkâr ve doğal olmayan yasalar uygulandığı için kefarete ihtiyacımız var. İnancımıza halkı şahit göstermeliyiz.
Rivarol’un baş editörü de, karantinaya riayet eden Katolikleri dininden dönmüş olarak tanımlıyor:
Çanları susturuyoruz, ibadethanelerin kapılarını kapatıyoruz. Bu korkunç bir inkâr, sessiz bir kâfirlik biçimi, aşağılık bir korkaklığın sonucu değil midir? Çünkü inanç, Tanrı'nın hizmetindeki gayret, sıkıntı karşısında cesaret, haksız ve sınırı aşan emirlere itaat etmemek bir tercih değil, gerçektir.[42]
Bazı kentsel bölgelerde karantina uygulanmamasını vurgulayan Ulusal Cephe’ye benzer şekilde, bu aşırı sağ hareketler kamu otoritelerini dini azınlıklara karşı daha ilgisiz olmakla suçluyor. Şaşırtıcı olmayan bir şekilde, Riposte Laïque gibi İslam karşıtı kuruluşlar Müslümanların Katoliklere tercih edildiğini iddia ederken, Rivarol gibi Yahudi karşıtı medya ise Yahudilerin sahip olacağı iddia edilen ayrıcalıkları kınıyor.
Bu sebeple, COVİD-19 ve sonuçları, radikal ve aşırı sağ partilerin ideolojik ilkelerini şu veya bu şekilde değiştirmiş gibi görünmüyor. Aksine, bu sağlık krizi var olan ideolojik eğilimlerini güçlendiriyor: sağcı Avrupa Karşıtı partiler için egemenlik ve Kolbertism, Ulusal Cephe için AB'ye ve çokkültürlülüğe karşı muhalefeti, aşırı sağ için ise mağduriyeti ve komplo teorilerini güçlendirmektedir. Guardian’ın köşe yazarı Simon Tisdall geçtiğimiz günlerde bu pandeminin neoliberal küreselleşmeden koparak ve ulusal politik düzende otoriter rejimi meşrulaştırarak “dünyayı yeniden şekillendireceğini” yazdı.[43] Bu öngörünün geçerliliğini değerlendirmek için çok erken olsa da, devam eden krizin Fransız sağcı radikalizm söylemlerinde bir dönüşüm yaratmadığını ve daha genel olarak, Fransız siyasi tartışmalarının koşullarını değiştirmediğini söylemek mümkün. Belki de COVID sonrası durum, sağcı radikalizmin ve aşırılığın geleceği için çok daha önemli olacaktır.
Kaynakça
[1] "Nous sommes en guerre" : le texte de l'allocution d'Emmanuel Macron sur le coronavirus, La Vie, 17 March 2020. Available on: http://www.lavie.fr/actualite/documents/nous-sommes-en-guerre-le-texte-de-l-allocution-d-emmanuel-macron-sur-le-coronavirus-17-03-2020-104699_496.php
[2] Cas Mudde, The Far Right Today, Cambridge, Polity Press, 2019, pp. 192-193.
[3] Bu üç parti sırasıyla 2019 Avrupa Parlamentosu seçimlerinde Fransa’da % 23,3, % 3,5 % ve % 0,6 oranında oy aldılar.
[4] Bu yazıda bir başka benzer parti olan Ulusal Cumhuriyetçi Parti (UPR, Union populaire républicaine) değerlendirme dışı bırakılmıştır.
[5] "Florian Philippot : Appel à la constitution d’un très large front Patriote et Souverain", Les Patriotes, 22 April 2020. https://www.les-patriotes.fr/author/fphilippot/
[6] Ulusal Cephe Partisi Eski Başkan yardımcısı (2012-2017) and eski Milltevekili (2014-2019) ve aynı zamanda Frexit’in katı savunucusu.
[7] Alıntı, Nicolas Clement, "Quel “monde d’après” la crise ? Florian Philippot et Geoffroy Didier s’affrontent sur l’avenir de l’UE", Valeurs Actuelles, 17 April 2020. https://www.valeursactuelles.com/clubvaleurs/politique/debat-quel-monde-dapres-la-crise-florian-philippot-et-geoffroy-didier-saffrontent-sur-lavenir-de-lue-118296
[8] https://twitter.com/f_philippot/status/1252630119367270400
[9] https://twitter.com/f_philippot/status/1252312174409723905
[10]https://twitter.com/f_philippot/status/1251856725092601857 Ayrıca bkz., “Ils veulent rétablir L’ESCLAVAGE POUR DETTE avec la CRISE ! On réagit ?”, YouTube, 22 April 2020. https://www.youtube.com/watch?v=8YrjiRZEpv0
[11] Liberal muhafazakâr bir parti olan UMP (Union pour un Mouvement Populaire – Union for a Popular Movement)’den gelen Nicolas Dupont-Aignan, 2005 yılında düzenlenen AB Anayasası Referandumunda kendi partisinden “Hayır” oyu kullanan tek milletvekiliydi. 2012 ve 2017 Başkanlık seçimlerinde aday olan Dupont-Aignan, 2017 seçimlerinin ikinci ayağında Marine Le Pen’i desteklemiştir.
[12] Alıntı, "Coronavirus: le parti de Nicolas Dupont-Aignan saisit le Conseil d'Etat", L’Express, 27,03.2020. : https://www.lexpress.fr/actualite/societe/justice/coronavirus-le-parti-de-nicolas-dupont-aignan-saisit-le-conseil-d-etat_2122154.html
[13] https://www.facebook.com/nicolasdupontaignan/videos/538203136881079/
[14] "Nicolas Dupont-Aignan, "Ce gouvernement sera comptable devant la Haute Cour de Justice", Sud Radio, 30.03.2020. https://www.sudradio.fr/societe/nicolas-dupont-aignan-ce-gouvernement-sera-comptable-devant-la-haute-cour-de-justice/
[15] "Les irresponsables, selon Emmanuel Macron”, Le Blog de Nicolas Dupont-Aignan, 13 April 2020. http://blog.nicolasdupontaignan.fr/
[16] Bastien Lejeune, “Coronavirus : Emmanuel Macron est prisonnier de son schéma mondialiste”, Valeurs Actuelles, 3 April 2014: https://www.valeursactuelles.com/clubvaleurs/politique/coronavirus-emmanuel-macron-est-prisonnier-de-son-schema-mondialiste-117819
[17] Burada globalizm kavramı bir ideoloji olarak kullanılmıştır.
[18] Nicolas Dupont-Aignan : "Ce gouvernement sera comptable devant la Haute Cour de Justice", art. cit.
[19] Alıntı, Charles Sapin, "Le RN savoure le virage idéologique du president", Le Figaro, 2 April 2020, p. 21.
[20]Alıntı, "Coronavirus : Marine Le Pen estime que "le gouvernement a menti sur le niveau de préparation du pays", France TV Info, 1 April 2020. https://www.francetvinfo.fr/sante/maladie/coronavirus/les-mensonges-du-gouvernement-ont-provoque-ce-confinement-general-assure-marine-le-pen-rn_3894403.html
[21] Alıntı, Tristan Barteloot, "Le RN en boucle sur ses vieilles propositions", Libération, 1 April 2020, p. 11.
[22] Alıntı, "Coronavirus: Marine Le Pen dénonce les "incompétences" du gouvernement”, Le Point, 29 March 2020. https://www.lepoint.fr/politique/coronavirus-marine-le-pen-denonce-les-incompetences-du-gouvernement-29-03-2020-2369243_20.php
[23] Alıntı, "Bardella (RN) se veut "constructif" dans la crise du coronavirus", Le Point, 3 April 2020: https://www.lepoint.fr/politique/bardella-rn-se-veut-constructif-dans-la-crise-du-coronavirus-03-04-2020-2370034_20.php
[24] Alıntı, François-Xavier Bourmaud, "Macron et Le Pen rejouent leur bras de fer sur la souveraineté", Le Figaro, 2 April 2020, p. 21.
[25] Lucie Delaporte, "Covid-19: face aux erreurs du pouvoir, l’amateurisme de Marine Le Pen", Mediapart, 7 April 2020: https://www.mediapart.fr/journal/france/070420/covid-19-face-aux-erreurs-du-pouvoir-l-amateurisme-de-marine-le-pen
[26] Alıntı, Tristan Berteloot, "Le RN en boucle sur ses vieilles propositions", Libération, 1 April 2020, p. 11.
[27] Alıntı "Les violences urbaines, "faillite du vivre-ensemble", selon Bay", Mediapart, 22 April 2020: https://www.mediapart.fr/journal/fil-dactualites/220420/les-violences-urbaines-faillite-du-vivre-ensemble-selon-bay
[28] https://twitter.com/JeanMessiha/status/1252994222115954688
[29] "Appels à la prière islamique: Le Pen (RN) dénonce "une nouvelle escalade"", La Croix, 4 April 2020. https://www.la-croix.com/France/Politique/Appels-priere-islamique-Le-Pen-RN-denonce-une-nouvelle-escalade-2020-04-04-1301087872
[30] 18 Nisan akşamı bu şehirde düzenlenen bir polis operasyonunda bir erkek yaralanmıştır.
[31] "Ramadan 2020: guérilla urbaine en plein confinement!", Riposte Laïque, 21 April 2020. https://ripostelaique.com/ramadan-2020-guerilla-urbaine-en-plein-confinement.html
[32] https://twitter.com/RenaudCamus/status/1251059918678999041
[33] "Coronavirus : un coup d’Etat institutionnel est en marche. Décryptage de 3 intox", Résistance républicaine, 22 April 2020. https://resistancerepublicaine.com/2020/04/22/coronavirus-un-coup-detat-institutionnel-est-en-marche-decryptage-de-3-intox/
[34] 2016 yılında kurulan CIVITAS, 2017 yılında Fransa Partisi ve Jean-Marie Le Pen tarafından kurulan Jeanne Komitesi ile ittifak yaparak seçimlere girmiştir.
[35] "Communiqué de CIVITAS – Du Coronavirus et de ses consequences", Civitas, 20 April 2020. http://www.civitas-institut.com/2020/04/20/communique-de-civitas-coronavirus-de-consequences/
[36] Ibid.
[37] 1951 yılında kurulan bu gazete anti-Semitik ve Soykırımı reddeden iddialarıyla bilinmektedir.
[38] "Confinement ou assignation à résidence?", Rivarol, 25 March 2020, p. 1 ; "Prolongation d’un mois de l’assignation à résidence!", Rivarol, 15 April 2020, p. 1.
[39] "Apocalypse, what else?", Rivarol, 22 April 2020, p. 12.
[40] "Soral a (presque toujours) raison – Réflexions sur le couillonavirus”, YouTube, 28 March 2020. https://www.youtube.com/watch?v=Z239B52Y-EQ
[41] Anti-Semitik, Üçüncü Dünyacı ve Putinci yaklaşımlarıyla tanınıyor.
[42] "Du coronavirus au collapsus : Comment le pouvoir sème la panique et le chaos", Rivarol, 1 April 2020, p. 2.
[43] Simon Tisdall, "Power, equality, nationalism: how the pandemic will reshape the world", The Guardian, 28 March 2020. https://www.theguardian.com/world/2020/mar/28/power-equality-nationalism-how-the-pandemic-will-reshape-the-world